Steunpunt van de Graaf

Wie op de Grote Markt in Delft met zijn rug naar de Nieuwe kerk gaat staan, kijkt uit op het oude stadhuis. Wie iets van bouwhistorie weet, ziet meteen dan de gevel in "Hollandse renaissance’’-stijl is opgetrokken. Maar daarbovenuit rijst een grijze toren op, en die is aanzienlijk ouder. Dit is het Nieuwe Gravensteen, de kern van het stadhuisgebouw en een imposante herinnering aan de tijd dat de Graven van Holland het in Delft voor het zeggen hadden. Door historisch en archeologisch onderzoek kunnen we de vroegste geschiedenis van de stad voor een deel aflezen aan dit bouwwerk.

Het grafelijk hofland

Bijna duizend jaar geleden was het gebied dat we nu Holland noemen, voor het grootste deel een woest en nat gebied. Er lagen geen echte steden, en bijna iedereen die er woonde, was boer. De mannen die het gebied namens de Duitse keizer bestuurden, de Graven van Holland, woonden niet op één vaste plaats maar trokken door hun graafschap om hun zaken te regelen, recht te spreken en plannen te maken voor de handhaving van hun macht. Ze verbleven dan op hun uitgebreide privébezittingen, hun `hofland’, waartoe in de 11^de en 12^de eeuw  grote delen van Delft en omgeving behoorden. Stukje bij beetje stonden ze daar delen van af, vooral aan kloosterorden, zoals aan de zusters die het klooster Koningsveld konden laten bouwen op grafelijk terrein. Andere delen werden in leen gegeven aan edelen. Tenslotte hielden de graven een paar terreinen over in de plaats waar ze in 1246 stadsrechten aan verleenden: Delft. Van daaruit hielden ze nog een tijd lang greep op het reilen en zeilen in de nieuwe stad.

Het Oude en het Nieuwe Steen

Misschien is het terrein waar nu het stadhuis staat, al rond het jaar 1000 door de graven gebruikt, maar dat is niet zeker. We moeten voor de geschiedenis van deze plek afgaan op archeologische waarnemingen die zijn gedaan bij de restauratie van het stadhuis in 1980. Daardoor weten we dat er omstreeks 1250 – de tijd van de eerste stadsrechten - een stenen toren is gebouwd van zo’n 6 bij 6 meter, die diende als de plaats waar de graaf tegenstanders en wetsovertreders gevangen hield. Van dit `Oude (graven)Steen’ is aan de straatkant niets meer te zien. De resten ervan zijn wel verwerkt in het stadhuisgebouw. Wel duidelijk aanwezig is het Nieuwe Steen, de grijze toren die boven het stadhuis uitsteekt. Die is niet veel later gebouwd (tussen 1275 en 1300) en is veel groter, ruim  9 bij 9 meter.  Hier zullen niet alleen gevangenen zijn vastgehouden, maar misschien ook soldaten van de graaf zijn gelegerd of voorraden zijn opgeslagen. Of de graaf hier zelf ook verbleef, weten we niet: er kunnen binnen het stadhuisgebouw nog andere delen zijn die tot het grafelijk  complex hoorden, maar die zijn nooit gevonden of onderzocht. Hoe dan ook: de graven hebben niet heel lang de jonge stad beheerst vanuit het Nieuwe Steen. Al rond 1340 verhuurden ze de gebouwen aan de stad, en al waren ze een eeuw later nog formeel hun eigendom, ze hadden er al lang niest meer te zeggen. Vanaf de late 14^de eeuw regeerden de Delftenaren vanuit het oude grafelijke complex zélf hun stad.